جاذبه های شهر اراک بازار تاریخی اراک

سفر به شهر اراک بدون گشتی در قلب تپنده آن یعنی بازار تاریخی اراک تجربه ای ناقص خواهد بود. این مجموعه عظیم نه تنها یک مرکز تجاری بلکه موزه ای زنده از تاریخ فرهنگ و معماری ایرانی است که روایتگر دوران شکوفایی سلطان آباد (نام قدیم اراک) در عصر قاجار است. بسیاری از بازدیدکنندگان و علاقه مندان به بناهای کهن در جستجوی درک عمیق تر از بافت شهری سنتی و کارکرد اجتماعی و اقتصادی بازارهای تاریخی هستند. بازار اراک با ساختار منحصربه فرد و بخش های متنوع خود پاسخی جامع به این کنجکاوی ها می دهد. این مکان فراتر از یک بازار صرف شامل مدارس مساجد کاروانسراها و حمام های تاریخی است که هر کدام فصلی از کتاب قطور تاریخ این دیار را بازگو می کنند. در این محتوا به کاوش در لایه های مختلف این بنای باشکوه می پردازیم و ابعاد گوناگون آن از پیشینه و ساختار گرفته تا جذابیت های کنونی برای بازدیدکنندگان را بررسی خواهیم کرد.

بازار تاریخی اراک یکی از مهم ترین و بزرگ ترین بازارهای سرپوشیده ایران در دوران قاجار و همزمان با بنیان گذاری شهر سلطان آباد (اراک کنونی) در سال ۱۲۲۷ هجری قمری به دستور یوسف خان گرجی سپهدار وقت احداث شد. هدف از ساخت شهر جدید ایجاد یک مرکزیت اداری نظامی و تجاری در منطقه عراق عجم بود و بازار نقش محوری در تحقق این هدف داشت. طراحی بازار از ابتدا به صورت یک شطرنجی منظم و با در نظر گرفتن اصول شهرسازی سنتی ایرانی صورت گرفت. این بازار به سرعت به قطب اقتصادی منطقه تبدیل شد و محل تبادل کالا از نقاط مختلف ایران و حتی کشورهای همسایه شد. رشد و توسعه بازار در طول دوران قاجار ادامه یافت و بخش های مختلفی از جمله کاروانسراها مساجد و مدارس به آن اضافه شد که نشان دهنده اهمیت روزافزون آن بود. بازار اراک در دوره های بعدی نیز با وجود تحولات اقتصادی و اجتماعی جایگاه خود را حفظ کرد و همچنان به عنوان قلب تپنده شهر اراک باقی ماند. مطالعه تاریخچه این بازار در واقع مطالعه تاریخ اقتصادی و اجتماعی شهر اراک و منطقه مرکزی ایران است.

معماری بازار تاریخی اراک نمونه ای برجسته از سبک معماری قاجاری با الهام از اصول بازارهای سنتی ایران است. این بازار به صورت یک مستطیل بزرگ طراحی شده که شامل راسته های اصلی و فرعی متعددی است. سقف بازار به صورت گنبدی و طاق ضربی پوشیده شده است که علاوه بر زیبایی بصری نقش مهمی در تنظیم دما در فصول مختلف سال دارد؛ در تابستان هوا را خنک و در زمستان گرم نگه می دارد. نورگیرهایی در سقف گنبدها تعبیه شده اند که نور طبیعی را به داخل بازار هدایت می کنند و فضایی دلپذیر و روشن ایجاد می کنند. استفاده از آجر به عنوان مصالح اصلی ساخت در کنار استحکام جلوه ای گرم و سنتی به بنا بخشیده است. چهارسوق های متعدد محل تلاقی راسته ها با تزئینات زیبا و گنبدهای مرتفع تر نقاط عطف معماری بازار محسوب می شوند. تناسبات فضایی ارتفاع مناسب سقف ها و عرض راسته ها همگی برای تسهیل حرکت و فعالیت تجاری در نظر گرفته شده اند. این شاهکار معماری نشان دهنده دانش مهندسی و زیبایی شناسی معماران ایرانی در گذشته است.

بازار تاریخی اراک مجموعه ای گسترده و پیچیده است که از بخش های متعددی تشکیل شده است. این بخش ها هر کدام کارکرد خاص خود را داشته و در کنار هم اکوسیستم کامل یک بازار سنتی را تشکیل می دهند. علاوه بر حجره ها و مغازه های تجاری که در طول راسته ها قرار دارند این مجموعه شامل فضاهای عمومی مذهبی آموزشی و خدماتی نیز می شود. وجود کاروانسراها برای اقامت تجار و نگهداری کالا مساجد و مدارس برای امور دینی و آموزشی حمام ها برای بهداشت و سراها برای فعالیت های تخصصی تر همگی نشان دهنده جامعیت این بازار است. این تقسیم بندی فضایی بر اساس نوع فعالیت و کالا نظم خاصی به بازار می بخشیده و دسترسی مشتریان به کالاهای مورد نیازشان را آسان می کرده است. آشنایی با بخش های مختلف بازار به درک بهتر عملکرد و اهمیت تاریخی آن کمک می کند و تجربه بازدید را غنی تر می سازد.

راسته ها شریان های اصلی بازار اراک هستند که حجره ها و مغازه ها در دو سوی آن ها قرار گرفته اند. هر راسته به طور سنتی به صنف خاصی اختصاص داشته است اگرچه امروزه این تخصصی شدن کمتر شده اما همچنان می توان نشانه هایی از آن را یافت. راسته های مهمی مانند راسته مسگرها راسته فرش فروش ها راسته زرگرها راسته عطارها و راسته کفاش ها از جمله بخش های شناخته شده بازار هستند. قدم زدن در هر راسته تجربه ای متفاوت را ارائه می دهد؛ صدای چکش مسگرها عطر ادویه جات رنگارنگی فرش ها و درخشش طلاها هر کدام حس و حال خاصی دارند. این راسته ها نه تنها محل خرید و فروش بلکه مکانی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی نیز بوده اند. معماری راسته ها با سقف های طاقی و حجره های متحدالشکل فضایی دلنشین و دعوت کننده ایجاد کرده است که بازدیدکنندگان را به گشت و گذار ترغیب می کند. طول کلی راسته های اصلی بازار اراک به بیش از یک کیلومتر می رسد که نشان دهنده وسعت این مجموعه است.

کاروانسراها از اجزای حیاتی و مهم در ساختار بازارهای تاریخی از جمله بازار اراک بوده اند. این بناها به عنوان محل اقامت موقت تجار انبار کالا و مرکز مبادلات عمده عمل می کردند. در بازار اراک چندین کاروانسرا وجود دارد که هر کدام معماری و ویژگی های خاص خود را دارند. کاروانسرای نو کاروانسرای قاجار کاروانسرای شازده و کاروانسرای آقایی از جمله معروف ترین کاروانسراهای این بازار هستند. این کاروانسراها معمولاً دارای یک حیاط مرکزی هستند که حجره ها یا غرفه ها در اطراف آن قرار گرفته اند. برخی از آن ها دارای اصطبل برای چهارپایان و فضاهای خدماتی دیگر نیز بوده اند. امروزه بسیاری از این کاروانسراها همچنان فعال هستند و به عنوان انبار یا محل کار برای تجار بازار مورد استفاده قرار می گیرند اگرچه برخی نیز متروکه شده اند یا کاربری آن ها تغییر کرده است. بازدید از کاروانسراها فرصتی برای لمس فضای تجارت سنتی و زندگی تجار در گذشته است.

مسجد و مدرسه سپهداری که به نام بانی آن یوسف خان گرجی سپهدار نامگذاری شده یکی از مهم ترین بناهای غیرتجاری در مجموعه بازار اراک است. این مجموعه شامل یک مسجد و یک مدرسه علمیه است که در قلب بازار قرار گرفته اند. مسجد سپهداری با معماری قاجاری و تزئینات زیبا محل عبادت و برگزاری مراسم مذهبی برای بازاریان و مردم شهر بوده است. مدرسه سپهداری نیز یکی از مراکز مهم علمی و مذهبی در منطقه بوده و طلاب علوم دینی در آن به تحصیل مشغول بوده اند. وجود این مجموعه در کنار فضاهای تجاری نشان دهنده پیوند عمیق دین و تجارت در فرهنگ ایرانی است. معماری این مجموعه شامل شبستان ها ایوان حیاط و حجره های طلاب است که با آجرکاری و کاشیکاری تزئین شده اند. بازدید از مسجد و مدرسه سپهداری بعد معنوی و فرهنگی بازار را به نمایش می گذارد و اهمیت آن را فراتر از یک مرکز صرفاً اقتصادی نشان می دهد.

حمام تاریخی اراک که به حمام چهارفصل نیز شهرت دارد (اگرچه حمام چهارفصل بنایی مجزا و بزرگتر است اشاره به حمام های درون یا مجاور بازار رایج است) بخشی جدایی ناپذیر از مجموعه بازار سنتی بوده است. حمام ها در گذشته نقش مهمی در زندگی روزمره مردم و بهداشت عمومی ایفا می کردند و معمولاً در نزدیکی بازارها یا مراکز تجمع قرار داشتند. حمام های درون بازار اراک فضایی برای استراحت پاکیزگی و حتی گفتگو و تعاملات اجتماعی برای بازاریان و مسافران فراهم می کردند. معماری این حمام ها شامل بخش های مختلفی از جمله سربینه (رختکن) گرمخانه (فضای اصلی استحمام) و خزینه یا حوضچه های آب گرم و سرد بوده است. سیستم گرمایش و آبرسانی آن ها با استفاده از اصول معماری سنتی طراحی شده بود. بازدید از این حمام ها (در صورت فعال بودن یا تبدیل شدن به موزه) بینشی از سبک زندگی و اهمیت بهداشت در دوران گذشته ارائه می دهد.

بازار تاریخی اراک همچنان یک مرکز خرید فعال است و تجربه ای متفاوت از خرید در مراکز تجاری مدرن ارائه می دهد. در این بازار می توانید طیف وسیعی از کالاها را پیدا کنید از جمله صنایع دستی بومی و منطقه ای مانند فرش دستباف ساروق و فراهان که شهرت جهانی دارند محصولات مسی که توسط مسگران بازار ساخته می شوند انواع ادویه جات معطر گیاهان دارویی خشکبار پارچه پوشاک سنتی و مدرن طلا و جواهر و انواع کالاهای مصرفی روزمره. گشت و گذار در حجره های بازار فرصتی برای آشنایی با اصناف مختلف و مشاهده مهارت های سنتی است. تعامل با بازاریان قدیمی که نسل ها در این مکان فعالیت داشته اند بخشی جذاب از تجربه خرید است. هنر چانه زنی نیز در این بازارها همچنان رایج است و بخشی از فرهنگ خرید و فروش سنتی محسوب می شود. خرید از بازار اراک نه تنها به معنای تهیه کالا بلکه حمایت از مشاغل سنتی و حفظ میراث فرهنگی است.

بازار تاریخی اراک در مرکز شهر اراک واقع شده و دسترسی به آن آسان است. برای بازدیدکنندگان ساعت کاری بازار معمولاً از صبح تا غروب است اما فعالیت برخی حجره ها ممکن است تا پاسی از شب نیز ادامه داشته باشد. روزهای تعطیل رسمی یا جمعه ها ممکن است برخی بخش ها تعطیل باشند بنابراین بهتر است قبل از بازدید از ساعت کاری مطمئن شوید. ورودی اصلی بازار در خیابان امام خمینی قرار دارد اما ورودی های فرعی متعددی نیز از خیابان های اطراف به آن راه دارند. بازدید از بازار نیازمند پیاده روی نسبتاً طولانی است بنابراین پوشیدن کفش راحت توصیه می شود. عکاسی در فضای بازار مجاز است اما بهتر است قبل از عکاسی از افراد محلی یا مغازه ها اجازه بگیرید. برای تجربه کامل بازار اختصاص حداقل نصف روز توصیه می شود تا بتوانید در راسته های مختلف قدم بزنید و از معماری و فضای آن لذت ببرید. وجود تابلوهای راهنما می تواند به مسیریابی در این مجموعه بزرگ کمک کند.

شهر اراک دارای جاذبه های گردشگری دیگری نیز هست که در نزدیکی بازار تاریخی قرار دارند و می توان بازدید از آن ها را در برنامه سفر گنجاند. یکی از نزدیک ترین و مهم ترین آن ها مجموعه حمام چهارفصل است که یکی از بزرگ ترین حمام های تاریخی ایران محسوب می شود و امروزه به موزه تبدیل شده است. خانه تاریخی حسن پور که معماری زیبای قاجاری دارد در فاصله کمی از بازار واقع شده و بازدید از آن برای علاقه مندان به خانه های قدیمی جذاب است. موزه مفاخر اراک نیز که در عمارت حاج آقا محسن اراکی قرار دارد فاصله چندانی با بازار ندارد و می توان در ادامه بازدید از بازار به آن مراجعه کرد. همچنین برخی پارک ها و فضاهای سبز شهری مانند پارک شهر در نزدیکی بازار قرار دارند که می تواند محل مناسبی برای استراحت پس از گشت و گذار طولانی در بازار باشد. نزدیکی این جاذبه ها به بازار امکان برنامه ریزی یک روز کامل گردشگری در مرکز شهر اراک را فراهم می کند.

برای بازدیدکنندگانی که مایلند در نزدیکی قلب تاریخی شهر اراک اقامت داشته باشند گزینه هایی برای رزرو هتل در اطراف بازار تاریخی وجود دارد. اقامت در این منطقه به شما امکان می دهد تا به راحتی و با پای پیاده به بازار و سایر جاذبه های نزدیک دسترسی داشته باشید و از فضای سنتی شهر بیشتر لذت ببرید. هتل های نزدیک بازار معمولاً دسترسی خوبی به وسایل حمل و نقل عمومی نیز دارند. بسته به بودجه و ترجیحات خود می توانید از هتل های لوکس تر تا مهمان پذیرهای سنتی تر را انتخاب کنید. رزرو قبلی به خصوص در ایام اوج سفر توصیه می شود تا از در دسترس بودن اقامتگاه اطمینان حاصل کنید. نزدیکی هتل به بازار به ویژه برای کسانی که قصد خرید عمده یا گذراندن زمان زیادی در بازار را دارند یک مزیت محسوب می شود و در وقت و هزینه رفت و آمد صرفه جویی می کند.

گشت و گذار در بازار و جاذبه های اطراف آن ممکن است شما را گرسنه کند و نیاز به صرف غذا یا نوشیدنی داشته باشید. خوشبختانه در نزدیکی بازار تاریخی اراک گزینه های متنوعی برای غذا خوردن وجود دارد. می توانید از رستوران های سنتی که در کوچه های اطراف بازار یا حتی در برخی کاروانسراهای بازسازی شده قرار دارند استفاده کنید و طعم غذاهای محلی اراک را بچشید. چلوکباب و دیزی از جمله غذاهای محبوبی هستند که در رستوران های این منطقه سرو می شوند. همچنین قهوه خانه ها و چایخانه های سنتی در داخل یا اطراف بازار وجود دارند که مکان مناسبی برای استراحت کوتاه و نوشیدن چای یا دمنوش هستند. علاوه بر این فست فودها و کافه های مدرن تر نیز در خیابان های اطراف بازار یافت می شوند که گزینه های بیشتری را برای انتخاب فراهم می کنند. وجود این تنوع پاسخگوی سلیقه ها و نیازهای مختلف بازدیدکنندگان خواهد بود.

بازار اراک کجاست؟

بازار تاریخی اراک در مرکز شهر اراک در خیابان امام خمینی واقع شده و دسترسی به آن از نقاط مختلف شهر به راحتی امکان پذیر است.

ساعت بازدید بازار اراک چیست؟

بازار معمولاً از حدود ساعت ۹ صبح تا ۸ شب فعال است اما ساعات کاری مغازه ها می تواند متفاوت باشد. جمعه ها و تعطیلات رسمی ممکن است برخی بخش ها تعطیل باشند.

بهترین زمان برای بازدید از بازار اراک چه فصلی است؟

فصل بهار و پاییز به دلیل آب و هوای معتدل بهترین زمان برای بازدید از بازار و گشت و گذار در شهر اراک محسوب می شود.

آیا بازدید از بازار اراک هزینه دارد؟

ورود به مجموعه اصلی بازار تاریخی اراک رایگان است. ممکن است برای بازدید از بخش های خاصی مانند حمام یا برخی کاروانسراها نیاز به پرداخت هزینه ورودی باشد.

مدت زمان مناسب برای گشت و گذار در بازار اراک چقدر است؟

برای بازدید کلی از راسته های اصلی بازار حداقل ۲ تا ۳ ساعت زمان لازم است. برای کاوش دقیق تر و بازدید از بخش های مختلف مانند کاروانسراها و اماکن تاریخی بهتر است نصف روز یا بیشتر اختصاص دهید.