چه کشورهایی هواپیمای یالکوو ۴۲ را خریداری کرده اند؟

پرواز در شرایط آب و هوایی دشوار به ویژه سرمای شدید همواره یکی از چالش های بزرگ در صنعت هوانوردی بوده است. مناطقی وسیع مانند سیبری و بخش هایی از روسیه با دمای بسیار پایین نیازمند هواپیماهایی با قابلیت های ویژه برای عملکرد ایمن و قابل اطمینان هستند. اتحاد جماهیر شوروی با توجه به گستردگی قلمرو و تنوع اقلیمی نیاز مبرمی به توسعه هواگردهایی داشت که بتوانند در این شرایط خاص عملیاتی باقی بمانند. در پاسخ به این نیاز دفتر طراحی یاکوولف دست به کار شد و هواپیمایی را طراحی کرد که نه تنها برای مسیرهای کوتاه و متوسط مناسب باشد بلکه بتواند در دماهای بسیار پایین نیز کارایی خود را حفظ کند. این تلاش منجر به ساخت هواپیمای جت مسافربری یالکوو ۴۲ (Yak-42) شد. این هواپیما که به دلیل ابعاد نسبتاً کوچک خود در مقایسه با برخی جت های بزرگتر شناخته می شود با بهره گیری از طراحی خاص و موتورهای قدرتمند توانست جایگاه خود را در ناوگان هوایی شوروی و سپس کشورهای دیگر باز کند. آشنایی با این هواپیما تاریخچه ویژگی ها و عملکرد آن به درک بهتر پیشرفت های هوانوردی در دوران خود و همچنین چالش های پرواز در محیط های سرد کمک می کند.

تاریخچه ساخت هواپیمایی یالکوو ۴۲ در شوروی

نیاز به یک هواپیمای جت مسافربری مدرن برای مسیرهای داخلی و کوتاه برد در اتحاد جماهیر شوروی زمینه ساز توسعه هواپیمای یالکوو ۴۲ شد. در دهه ۱۹۷۰ میلادی با پیشرفت فناوری موتورهای توربوفن و افزایش تقاضا برای سفرهای هوایی راحت تر و سریع تر دفتر طراحی یاکوولف مأموریت یافت تا جایگزینی برای هواپیماهای قدیمی تر مانند توپولوف ۱۳۴ و آنتونوف ۲۴ ارائه دهد. این هواپیماهای توربوپراپ و جت های اولیه دیگر پاسخگوی نیازهای روز نبودند.

طراحی هواپیمای یاک ۴۲ در سال ۱۹۷۲ آغاز شد و هدف اصلی ساخت یک هواپیمای سه موتوره با ظرفیت حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ مسافر بود که بتواند در فرودگاه های با امکانات محدود نیز عملیات انجام دهد و به خصوص در شرایط آب و هوایی سرد و سخت شوروی کارآمد باشد. اولین نمونه اولیه این هواپیما پرواز موفقیت آمیز خود را در تاریخ ۷ مارس ۱۹۷۵ انجام داد. پس از گذراندن مراحل تست و ارزیابی هواپیمای یاک ۴۲ در سال ۱۹۸۰ به طور رسمی وارد خدمت در ناوگان هواپیمایی غیرنظامی شوروی شد.

تولید این هواپیما در کارخانه هوانوردی ساراتوف صورت گرفت و در ابتدا با سرعت پایینی پیش می رفت. اولین سری تولیدی تا سال ۱۹۸۱ شامل تنها ۱۰ فروند هواپیما بود. تولید هواپیمای یاک ۴۲ و مدل های مختلف آن تا سال ۲۰۰۳ ادامه یافت و در مجموع بیش از ۱۸۵ فروند از این هواپیما ساخته شد. این هواپیما به دلیل طراحی خاص و قابلیت های خود نقش مهمی در شبکه حمل ونقل هوایی داخلی شوروی و سپس روسیه ایفا کرد و به تدریج جایگزین هواپیماهای قدیمی تر شد.

مشخصات

هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ یک جت مسافربری باریک پیکر است که برای حمل مسافر در مسیرهای کوتاه و متوسط طراحی شده است. این هواپیما دارای سه موتور توربوفن Lotarev D-36 است که هر کدام نیروی رانشی معادل ۶۳.۷۵ کیلونیوتن (۱۴,۳۳۰ پوند) تولید می کنند. پیکربندی سه موتوره به ویژه قرارگیری دو موتور در زیر بال ها و یک موتور در قسمت عقب بدنه یکی از ویژگی های متمایز طراحی این هواپیماست.

از نظر ابعادی یاک ۴۲ دارای طول ۳۶.۳۸ متر (۱۱۹ فوت و ۴ اینچ) پهنای بال ۳۴.۸۸ متر (۱۱۴ فوت و ۵ اینچ) و ارتفاع ۹.۸۳ متر (۳۲ فوت و ۳ اینچ) است. مساحت بال های آن ۱۵۰ متر مربع (۱,۶۱۵ فوت مربع) است. وزن خالی این هواپیما حدود ۳۳,۰۰۰ کیلوگرم (۷۲,۷۵۲ پوند) و بیشینه وزن برخاست آن ۵۷,۵۰۰ کیلوگرم (۱۲۶,۷۶۵ پوند) است.

ظرفیت حمل مسافر در مدل های استاندارد بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ نفر متغیر است اگرچه برخی پیکربندی ها برای راحتی بیشتر تعداد صندلی ها را کاهش داده اند. سرعت کروز حداکثر این هواپیما ۸۱۰ کیلومتر در ساعت (۴۳۷ نات ۵۰۳ مایل در ساعت) و سرعت کروز اقتصادی آن ۷۴۰ کیلومتر در ساعت (۳۹۹ نات ۴۶۰ مایل در ساعت) است. حداکثر برد پروازی با سوخت کامل حدود ۴,۰۰۰ کیلومتر (۲,۱۵۸ مایل دریایی ۲,۴۵۸ مایل) است و سقف پروازی آن به ۹,۶۰۰ متر (۳۱,۵۰۰ فوت) می رسد. این مشخصات نشان دهنده قابلیت های مناسب هواپیمای یاک ۴۲ برای عملیات در شبکه های منطقه ای و داخلی است.

طراحی هواپیمای یالکوو ۴۲ و مقایسه با مدل های مشابه

طراحی هواپیمای یاک ۴۲ با هدف ایجاد یک هواپیمای مدرن و کارآمد برای مسیرهای کوتاه و متوسط در شرایط عملیاتی متنوع به ویژه سرمای شدید صورت گرفت. یکی از برجسته ترین ویژگی های طراحی این هواپیما پیکربندی سه موتوره آن است که در آن دو موتور در زیر بال ها و موتور سوم در قسمت عقب بدنه و در پایه دم قرار گرفته است. این پیکربندی که در برخی هواپیماهای دیگر مانند بوئینگ ۷۲۷ و مک دانل داگلاس دی سی-۱۰ نیز دیده می شود مزایایی از جمله بهبود عملکرد در برخاست از باندهای کوتاه و افزایش ایمنی در صورت از دست دادن یک موتور را دارد.

در مقایسه با پیشینیان شوروی مانند یاک ۴۰ که از موتورهای توربوپراپ استفاده می کردند یاک ۴۲ اولین هواپیمای مسافربری شوروی بود که به موتورهای توربوفن با ضریب کنارگذر بالا مجهز شد (Lotarev D-36). این موتورها راندمان سوخت بهتر و صدای کمتری نسبت به موتورهای توربوفن قدیمی تر داشتند هرچند در زمان خود ممکن بود به اندازه موتورهای هم رده غربی مانند موتورهای مورد استفاده در هواپیماهایی چون BAe 146 یا فوکر ۵۰ پیشرفته نباشند که این موضوع بر موفقیت فروش صادراتی آن تأثیر گذاشت.

طراحی بال هواپیمای یاک ۴۲ نیز در طول زمان تکامل یافت؛ نمونه اولیه دارای زاویه بال ۱۱ درجه بود که در نسل های بعدی به ۲۳ درجه تغییر کرد تا عملکرد آیرودینامیکی بهتری داشته باشد. همچنین سیستم ضد انجماد برای بال ها و سطوح کنترلی برای اطمینان از عملکرد ایمن در دماهای پایین و شرایط یخبندان تعبیه شد. چرخ های فرود نیز از نوع دنده ای در مدل های اولیه به سیستم های پیشرفته تر با چهار چرخ در هواپیماهای جدیدتر تغییر یافت. درب ورودی مسافران در مدل یاک ۴۲ برخلاف یاک ۴۰ که در عقب قرار داشت در قسمت جلوی بدنه و نزدیک کابین خلبان تعبیه شده است. کابین خلبان برای دو خلبان (کاپیتان و کمک خلبان) طراحی شده بود و امکان حضور مهندس پرواز نیز وجود داشت.

پروازهای هواپیمای یالکوو ۴۲

هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ پس از ورود به خدمت در سال ۱۹۸۰ به سرعت به یکی از ارکان اصلی ناوگان هوایی داخلی اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. این هواپیما در ابتدا برای اتصال شهرهای بزرگ شوروی به کار گرفته شد و به دلیل قابلیت های عملیاتی خود در شرایط مختلف آب و هوایی به ویژه در زمستان های سخت روسیه بسیار مورد توجه قرار گرفت. پروازهای منظمی با استفاده از یاک ۴۲ در مسیرهایی مانند مسکو به شهرهای مختلف در سراسر کشور انجام می شد.

علاوه بر مسیرهای داخلی هواپیمای یاک ۴۲ نیز به تدریج در برخی مسیرهای بین المللی کوتاه برد به کشورهای همسایه و اروپای شرقی به کار گرفته شد. پروازهایی به شهرهایی مانند پراگ در چکسلواکی سابق و هلسینکی در فنلاند با این هواپیما انجام می شد. این پروازهای بین المللی قابلیت های این هواپیما را در خارج از مرزهای شوروی نیز به نمایش گذاشت.

عملکرد هواپیمای یاک ۴۲ در طول سال های اولیه خدمت به طور کلی رضایت بخش بود اما متأسفانه در سال ۱۹۸۲ پس از جابه جایی حدود ۲۰۰ هزار مسافر اولین سانحه منجر به سقوط این هواپیما رخ داد. این حادثه و چند سانحه دیگر در سال های بعد به خصوص در اوایل دهه ۱۹۸۰ نگرانی هایی را در مورد ایمنی این مدل ایجاد کرد و منجر به توقف موقت پروازهای آن برای بررسی و رفع مشکلات فنی شد. پس از اصلاحات و بهبودهای لازم هواپیما مجدداً به خدمت بازگشت و به پروازهای خود ادامه داد. با وجود این چالش ها یاک ۴۲ به دلیل توانایی های خود در فرود در فرودگاه های با باندهای کوتاه تر و مقاومت در برابر شرایط آب و هوایی سرد همچنان یک گزینه عملیاتی مهم برای بسیاری از خطوط هوایی به ویژه در مناطق سردسیر باقی ماند.

مدل های مختلف هواپیمای یاک یا همان یالکوو

هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ در طول دوره تولید و توسعه خود دستخوش تغییرات و بهبودهایی شد که منجر به ارائه مدل های مختلفی از آن گردید. این مدل ها با توجه به نیازهای عملیاتی متفاوت و پیشرفت های فناوری طراحی شدند.

مدل یاک ۴۲

مدل پایه و اولیه هواپیمای جت مسافربری سه موتوره یاکوولف است که طراحی آن در سال ۱۹۷۲ آغاز شد و اولین پرواز خود را در سال ۱۹۷۵ انجام داد. این مدل برای حمل ۱۰۰ تا ۱۲۰ مسافر در مسیرهای کوتاه و متوسط طراحی شده بود و اولین هواپیمای مسافربری شوروی بود که از موتورهای توربوفن با ضریب کنارگذر بالا استفاده می کرد. پیکربندی اولیه کابین شامل سه بخش مجزا برای کلاس های مختلف بود.

مدل یاک ML42

این مدل نسخه ای بهبود یافته از یاک ۴۲ بود که با هدف ارتقاء قابلیت های ناوبری و هدایت پرواز برای انجام پروازهای بین المللی طراحی شد. با تجهیزات ناوبری پیشرفته تر یاک ML42 قادر به انجام پروازهای دقیق تر و منطبق با استانداردهای بین المللی بود. اولین پروازهای این مدل در مسیرهایی مانند لنینگراد به هلسینکی انجام شد که نشان دهنده ورود این هواپیما به عرصه پروازهای فرامرزی بود.

مدل یاک ۴۲M

یاک ۴۲M نسخه ای طویل تر از مدل پایه بود که با هدف افزایش ظرفیت مسافر و بهبود عملکرد طراحی شد. با این حال این مدل با چالش هایی روبرو بود از جمله افزایش مصرف سوخت به دلیل طول بیشتر بدنه و همچنین برخی نواقص در طراحی که منجر به بروز حوادثی شد. این مشکلات باعث شد که یاک ۴۲M به تولید انبوه نرسد و در نهایت نسخه استاندارد یاک ۴۲ با بهبودهای بعدی به تولید ادامه یافت.

مدل هواپیمای یاک ۱۴۲

یاک ۱۴۲ در واقع یک نسخه به روز شده و بهبود یافته از یاک ۴۲D (نسخه ای با برد افزایش یافته) است. این مدل با ارتقاء سیستم های اویونیک از جمله استفاده از سیستم های راداری و ناوبری پیشرفته تر (مانند AlliedSignal) و همچنین تغییراتی در طراحی داخلی و درهای ورودی کابین ها به منظور بهبود کارایی و راحتی مسافران توسعه یافت. یاک ۱۴۲ نماینده تلاش برای مدرن سازی پلتفرم یاک ۴۲ برای رقابت در بازارهای جدیدتر بود.

مدل نظامی هواپیمای یالکوو ۴۲

بر اساس پلتفرم یاک ۴۲ نسخه هایی نیز برای کاربردهای نظامی و ویژه طراحی شدند. یکی از این مدل ها یاک ۴۲R نام داشت که برای استفاده در فعالیت های نظامی و شناسایی توسعه یافته بود. این مدل ها معمولاً با تجهیزات خاص نظامی مانند سیستم های نظارتی یا ارتباطی پیشرفته تجهیز می شدند تا بتوانند مأموریت های غیر از حمل و نقل مسافر را انجام دهند.

مدل تحقیقاتی این هواپیما با نام یاک ۴۲F

یاک ۴۲F یک مدل ویژه است که برای فعالیت های تحقیقاتی به خصوص در زمینه ژئوفیزیک و محیط زیست طراحی شد. این هواپیما با نصب دوربین های الکترواپتیکی و سایر تجهیزات سنجش از دور و همچنین بدنه تقویت شده به منظور جمع آوری داده های علمی و نظارت بر محیط زیست مورد استفاده قرار گرفت. این مدل نشان دهنده انعطاف پذیری پلتفرم یاک ۴۲ برای کاربردهای تخصصی بود.

ناوگان هواپیماهای یاک در ایران

هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ به دلیل نیاز ناوگان هوایی ایران به هواپیماهای با ظرفیت متوسط برای مسیرهای داخلی و منطقه ای به ویژه در شرایط تحریم که دسترسی به هواپیماهای غربی محدود بود مورد توجه قرار گرفت. چندین شرکت هواپیمایی ایرانی در سال های گذشته از هواپیماهای یاک ۴۲ در ناوگان خود استفاده کرده اند. این هواپیماها عمدتاً به صورت اجاره ای یا خریداری شده از کشورهای دیگر به خصوص روسیه وارد ایران شدند.

هواپیماهای یاک ۴۲ در ایران در مسیرهای داخلی مختلفی به کار گرفته شدند و به دلیل توانایی خود در عملیات از فرودگاه های با امکانات کمتر و مقاومت در برابر شرایط آب و هوایی متنوع ایران از جمله دماهای بالا در تابستان و سرمای نسبی در زمستان گزینه مناسبی محسوب می شدند. برخی از این هواپیماها در پیکربندی های مختلف از جمله کلاس های پروازی بیزینس کلاس و فرست کلاس برای ارائه خدمات به مسافران در مسیرهای خاص مورد استفاده قرار گرفتند.

با این حال مانند بسیاری از هواپیماهای نسل قدیمی تر ناوگان یاک ۴۲ در ایران نیز با چالش هایی از جمله تأمین قطعات یدکی نگهداری و به روزرسانی مواجه بوده است. با گذشت زمان و ورود هواپیماهای جدیدتر به ناوگان برخی شرکت ها تعداد هواپیماهای یاک ۴۲ عملیاتی در ایران کاهش یافته است اما همچنان در برخی مسیرها و توسط برخی شرکت ها مورد استفاده قرار می گیرند.

ناوگان شرکت های هواپیمایی

هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ علاوه بر استفاده گسترده در ناوگان دولتی و شرکت های هواپیمایی اتحاد جماهیر شوروی و سپس روسیه به تعدادی از کشورهای دیگر نیز صادر یا اجاره داده شد. این هواپیما به دلیل طراحی مناسب برای مسیرهای کوتاه و متوسط و توانایی عملیات در شرایط آب و هوایی سخت برای برخی شرکت های هواپیمایی در مناطقی با اقلیم مشابه جذاب بود.

آمارها نشان می دهند که کشورهای چین و کوبا از جمله بزرگترین مشتریان خارجی هواپیمای یاک ۴۲ بوده اند. این کشورها تعداد قابل توجهی از این هواپیما را برای استفاده در شبکه حمل ونقل هوایی داخلی و منطقه ای خود خریداری کردند. تا سال ۱۹۹۵ حدود ۱۸۵ فروند یاک ۴۲ و ۱۰۵ فروند از مدل برد بلندتر یاک ۴۲D تولید شده بود که بخش قابل توجهی از آن ها توسط خطوط هوایی داخلی روسیه و سپس توسط اپراتورهای خارجی به کار گرفته شدند.

علاوه بر چین و کوبا و ایران شرکت های هواپیمایی در کشورهای دیگری مانند جمهوری های سابق شوروی (مانند اوکراین و بلاروس) کشورهای اروپای شرقی و برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی نیز در مقاطع مختلف از هواپیماهای یاک ۴۲ استفاده کرده اند. این هواپیما توسط شرکت های مختلفی از جمله آیزهاویا جت اکسپرس ایرلاینز کوسموس ایرلاینز کراس اویا و روس جت در روسیه و شرکت های دیگر در سایر کشورها به کار گرفته شده است. با وجود اینکه یاک ۴۲ به اندازه رقبای غربی خود مانند بوئینگ ۷۳۷ یا ایرباس ای۳۲۰ در بازار جهانی موفقیت آمیز نبود اما نقش مهمی در حمل و نقل هوایی در مناطق عملیاتی خود ایفا کرد و به دلیل مقاومت و قابلیت اطمینان خود در شرایط سخت شناخته می شود.

چه کشورهایی هواپیمای یالکوو ۴۲ را خریداری کرده اند؟

علاوه بر روسیه کشورهایی مانند چین کوبا ایران (عمدتاً به صورت اجاره ای) اوکراین بلاروس و برخی دیگر از کشورهای اروپای شرقی آفریقایی و آسیایی از هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ در ناوگان خود استفاده کرده اند.

چند فروند هواپیمای یالکوو ۴۲ تولید و به کار گرفته شده است؟

بر اساس آمار بیش از ۱۸۵ فروند هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ و ۱۰۵ فروند از مدل یاک ۴۲D تا سال ۱۹۹۵ تولید شده است. تولید کلی این خانواده تا سال ۲۰۰۳ ادامه یافت و تعداد نهایی کمی بیشتر از این ارقام است.

آیا هواپیمای یالکوو ۴۲ همچنان عملیاتی است؟

بله هواپیمای یاکوولف یاک ۴۲ به ویژه مدل های بهبود یافته تر آن همچنان توسط برخی شرکت های هواپیمایی در روسیه و تعدادی دیگر از کشورها عملیاتی است و در مسیرهای داخلی و منطقه ای به کار گرفته می شود.

مشخصات اصلی هواپیمای یالکوو ۴۲ چیست؟

یاک ۴۲ یک جت سه موتوره با ظرفیت ۱۰۰ تا ۱۲۰ مسافر است. سرعت کروز آن حدود ۸۱۰ کیلومتر بر ساعت و برد حداکثر آن حدود ۴۰۰۰ کیلومتر است. این هواپیما به دلیل توانایی عملیات در شرایط آب و هوایی سرد شناخته می شود.