مرخصی زندانی مواد مخدر

موضوع مرخصی زندانی مواد مخدر همواره یکی از دغدغه های اصلی خانواده ها و خود زندانیان است. با وجود سخت گیری های قانونی در جرایم مرتبط با مواد مخدر، همچنان امکان بهره مندی از مرخصی در شرایط خاص و با رعایت ضوابط دقیق برای برخی از این زندانیان وجود دارد. این فرصت می تواند دریچه ای برای حفظ ارتباط با خانواده، رسیدگی به امور ضروری و آغاز مسیری به سوی بازسازی فردی و بازگشت به جامعه باشد. اما مسیر دستیابی به آن پیچیدگی های خاص خود را دارد که نیاز به آگاهی کامل از قوانین و رویه های قضایی دارد.

در دنیای امروز، مسئله بازپروری و اصلاح زندانیان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. نظام های قضایی و زندانبانی مدرن تلاش می کنند تا ضمن اجرای عدالت و تنبیه مجرمان، فرصت هایی برای بازگشت آن ها به زندگی عادی فراهم آورند. مرخصی یکی از همین ابزارهاست که با هدف حفظ کیان خانواده، رسیدگی به مشکلات اضطراری و ایجاد انگیزه برای اصلاح رفتار در زندان، به زندانیان واجد شرایط اعطا می شود.

اما وقتی صحبت از جرایم مواد مخدر می شود، تصویر کمی متفاوت و با چالش های بیشتری همراه است. قانون گذار ایران، به دلیل اهمیت و آسیب های اجتماعی گسترده مواد مخدر، سخت گیری های ویژه ای را در این حوزه اعمال کرده است. این سخت گیری ها نه تنها بر میزان مجازات ها، بلکه بر شرایط استفاده از تسهیلاتی مانند مرخصی نیز تأثیرگذار است. بسیاری از خانواده ها از این پیچیدگی ها بی خبر هستند و همین ناآگاهی، مسیر پر پیچ و خم پیگیری مرخصی را برایشان دشوارتر می کند. در این مقاله تلاش شده است تا با زبانی ساده و کاربردی، تمامی ابعاد قانونی، شرایط، مراحل و محدودیت های مربوط به مرخصی زندانی مواد مخدر را بررسی کند و به عنوان یک راهنمای جامع و قابل اعتماد در این مسیر عمل کند.

کلیات مرخصی زندانی و تفاوت های آن در جرایم مواد مخدر

برای درک عمیق تر شرایط مرخصی زندانی مواد مخدر، لازم است ابتدا با مفهوم کلی مرخصی و اهداف آن آشنا شویم. سپس به این پرسش کلیدی بپردازیم که چرا این نوع مرخصی با سایر جرایم متفاوت است و چه تفاوت هایی با سایر مفاهیم حقوقی مشابه دارد.

مرخصی زندانی چیست و چه اهدافی دارد؟

مرخصی زندانی، طبق ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه های سازمان زندان ها، یک فرصت قانونی است که به محکومان به حبس اعطا می شود تا برای مدت محدودی از محیط زندان خارج شوند. تصور کنید که عزیزی در زندان است و شما آرزوی ملاقات او را در محیطی آزاد دارید. مرخصی دقیقاً همین فرصت را فراهم می آورد، هرچند با محدودیت هایی که در ادامه به آن ها اشاره می شود.

اهداف اصلی اعطای مرخصی را می توان این گونه برشمرد:

• حفظ کیان خانواده: این یکی از مهم ترین اهداف است. مرخصی به زندانی اجازه می دهد تا ارتباط خود را با همسر، فرزندان و سایر اعضای خانواده حفظ کند و در مواقع ضروری کنارشان باشد. این ارتباط برای سلامت روحی زندانی و ثبات خانواده او حیاتی است.
• بازسازی فردی و اجتماعی: خروج موقت از زندان، هرچند برای مدت کوتاه، می تواند به زندانی فرصت دهد تا با دنیای خارج از زندان ارتباط بگیرد، تغییرات جامعه را درک کند و انگیزه ای برای بازگشت صحیح به زندگی پس از آزادی کامل داشته باشد.
• رسیدگی به امور ضروری: گاهی زندانی نیاز دارد به مسائل درمانی خود، امور خانوادگی مانند ازدواج فرزندان یا فوت بستگان درجه یک رسیدگی کند که حضورش در خارج از زندان ضروری است.
• ایجاد انگیزه برای اصلاح رفتار: زندانیانی که رفتار حسنه دارند و در برنامه های اصلاحی زندان مشارکت فعال می کنند، با امید به دریافت مرخصی، انگیزه بیشتری برای رعایت قوانین و اصلاح خود پیدا می کنند.

چرا مرخصی در جرایم مواد مخدر متفاوت است؟ (اهمیت تمایز)

پاسخ این سوال در ذات و شدت جرم مواد مخدر نهفته است. قانون گذار ایرانی، به دلیل پیامدهای ویرانگر مواد مخدر بر فرد، خانواده و جامعه، رویکرد بسیار سخت گیرانه ای را در قبال این جرایم اتخاذ کرده است. این رویکرد سخت گیرانه، خود را در موارد زیر نشان می دهد:

• قوانین خاص و مجازات های سنگین: قانون مبارزه با مواد مخدر و اصلاحات آن، مجازات های بسیار سنگینی از جمله حبس های طولانی، حبس ابد و حتی اعدام را برای مقادیر مشخصی از مواد مخدر در نظر گرفته است.
• محدودیت در اعطای تسهیلات: این سخت گیری ها به اعطای تسهیلاتی مانند مرخصی، آزادی مشروط، یا عفو نیز سرایت می کند. بسیاری از محکومان مواد مخدر، به ویژه آن هایی که با مقادیر بالای مواد سروکار داشته اند، از شمول مرخصی های عمومی یا بخشنامه های عفو مستثنی می شوند.
• نظارت شدید مراجع قضایی: در پرونده های مواد مخدر، نظر دادستان و قاضی ناظر زندان اهمیت مضاعفی پیدا می کند و حتی در صورت داشتن شرایط عمومی، ممکن است با درخواست مرخصی موافقت نشود.

این تفاوت ها بدان معناست که خانواده های زندانیان مواد مخدر باید با دقت و آگاهی بیشتری مراحل پیگیری مرخصی را دنبال کنند و از انتظارات غیرواقعی پرهیز کنند.

تفاوت های کلیدی مرخصی با آزادی مشروط، تعلیق و عفو

مفاهیم حقوقی مانند مرخصی، آزادی مشروط، تعلیق مجازات و عفو، هرچند همگی به نوعی به خروج زندانی از زندان مربوط می شوند، اما تفاوت های اساسی با یکدیگر دارند که عدم شناخت آن ها می تواند منجر به سردرگمی شود.

• مرخصی: خروج موقت زندانی برای مدت محدود (معمولاً چند روز) با سپردن تأمین و تعهد به بازگشت. زندانی همچنان در حال گذراندن حبس است.
• آزادی مشروط: پس از گذراندن بخشی از محکومیت (مثلاً نصف یا دو سوم)، زندانی به صورت مشروط و تحت نظارت برای باقی مانده حبس آزاد می شود. در صورت رعایت شرایط، مجازات او به پایان می رسد.
• تعلیق مجازات: در این حالت، اجرای مجازات (معمولاً حبس های کوتاه مدت) برای مدتی به تعویق می افتد و اگر مجرم در این مدت مرتکب جرم جدیدی نشود، مجازات او بخشیده می شود. این حالت معمولاً در ابتدای صدور حکم و برای جرایم سبک تر و با رعایت شرایط قانونی صورت می گیرد.
• عفو: بخشش کامل یا تخفیف مجازات به فرمان رهبری یا به درخواست رئیس قوه قضائیه، که می تواند شامل آزادی کامل یا کاهش حبس باشد و معمولاً در مناسبت های خاص اعمال می شود. عفو می تواند به صورت عمومی (بخشنامه) یا خصوصی (برای یک فرد خاص) باشد.

در مورد مرخصی زندانی مواد مخدر، عمدتاً با مفهوم مرخصی سر و کار داریم، اگرچه در ادامه به شرایط آزادی مشروط برای جرایم مواد مخدر نیز به اختصار اشاره ای خواهد شد تا تصویر جامع تری ارائه شود.

شرایط و ضوابط قانونی برای دریافت مرخصی (با تاکید بر جرایم مواد مخدر)

این بخش، هسته اصلی موضوع مقاله است و به تفصیل به این می پردازد که در چه شرایطی یک زندانی مواد مخدر می تواند از مرخصی بهره مند شود. بسیاری از خانواده ها و حتی وکلای تازه کار در این بخش با ابهامات زیادی روبرو هستند.

آیا همه زندانیان مواد مخدر می توانند مرخصی بگیرند؟ (پاسخ صریح و شفاف)

پاسخ کوتاه و صریح این است: خیر. همان طور که پیش تر اشاره شد، جرایم مواد مخدر به دلیل حساسیت و شدت پیامدهای اجتماعی، با سخت گیری های خاصی در قانون مواجه هستند. بنابراین، امکان مرخصی زندانی مواد مخدر برای همه محکومان این جرایم وجود ندارد و به شدت به نوع جرم، مقدار مواد، سوابق قبلی و رفتار زندانی در زندان بستگی دارد.

جرایم مواد مخدر که غالباً مرخصی به آن ها تعلق نمی گیرد:

این مهم ترین بخش برای روشن شدن ابهامات است. تجربه نشان داده است که مراجع قضایی و زندان در موارد زیر، به ندرت با درخواست مرخصی موافقت می کنند، مگر در استثنائات بسیار خاص و نادر:

• مقادیر بالای مواد مخدر (سنتی و صنعتی): اگر جرم ارتکابی مربوط به حمل، نگهداری، خرید، فروش، یا تولید مقادیر بالایی از مواد مخدر باشد، شانس مرخصی بسیار کم است. قانون گذار برای این مقادیر، مجازات های بسیار سنگینی تعیین کرده و اغلب این زندانیان از شمول بخشنامه های مرخصی نیز مستثنی می شوند. مصادیق دقیق و حداقل مقادیر بر اساس قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر عبارتند از:
  • بیش از ۵ کیلوگرم تریاک یا سایر مواد مخدر سنتی (مانند حشیش، شیره تریاک).
  • بیش از ۳۰ گرم شیشه، هروئین، مرفین، کوکائین یا سایر مواد مخدر صنعتی.
  • برخی دیگر از مواد روان گردان که در فهرست مواد ممنوعه قرار دارند.
• محکومیت های سنگین (حبس ابد، اعدام): زندانیانی که به حبس ابد یا اعدام محکوم شده اند، غالباً امکان استفاده از مرخصی را ندارند. در موارد بسیار نادر و استثنائی (مثلاً برای زندانیان حبس ابد که سال های طولانی از حبس خود را گذرانده و رفتار نمونه ای داشته اند و شرایط خاص انسانی پیش آمده باشد)، ممکن است پس از طی فرآیندهای بسیار پیچیده قضایی، مرخصی های کوتاهی اعطا شود که این موارد بسیار انگشت شمار هستند.
• سوابق متعدد کیفری، تکرار جرم و عدم ابراز ندامت: اگر زندانی دارای سوابق متعدد کیفری، به ویژه در زمینه مواد مخدر باشد یا در دوران حبس هیچ نشانه ای از ندامت، اصلاح رفتار و مشارکت در برنامه های تربیتی از خود نشان نداده باشد، دادستان به طور قطع با مرخصی او مخالفت خواهد کرد.

بر اساس رویه قضایی، محکومان جرایم مواد مخدر با مقادیر بالای ۵ کیلوگرم تریاک یا ۳۰ گرم هروئین و شیشه، به ندرت می توانند از مزایای مرخصی بهره مند شوند. این سخت گیری در راستای سیاست های کلان مبارزه با مواد مخدر است.

سوال متداول: مرخصی حبس ابد مواد مخدر چگونه است؟

برای محکومان به حبس ابد در جرایم مواد مخدر، مرخصی تقریباً غیرممکن است. این محکومیت ها، به دلیل شدت جرم و پیامدهای اجتماعی آن، با هیچ گونه تخفیف یا تسهیلاتی نظیر مرخصی عادی همراه نیستند. تنها در شرایط بسیار خاص، مثلاً در صورت بیماری صعب العلاج و حاد خود زندانی که درمان آن در زندان ممکن نباشد و با تأیید پزشک معتمد قوه قضائیه، آن هم با رعایت تدابیر امنیتی شدید و نظارت ماموران، ممکن است مرخصی درمانی کوتاهی صادر شود. اما برای مرخصی های مناسبتی یا عادی، شرایط بسیار دشوار است.

زندانیان مواد مخدر واجد شرایط دریافت مرخصی:

در مقابل گروه های فوق، دسته ای از زندانیان مواد مخدر هستند که با رعایت شرایط خاص، می توانند به مرخصی امیدوار باشند. این شرایط به دو دسته عمومی و خاص تقسیم می شوند:

الف) شرایط عمومی (مطابق ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و آیین نامه ها):

این شرایط برای تمامی زندانیان (صرف نظر از نوع جرم) اعمال می شود، اما در مورد جرایم مواد مخدر، حساسیت بیشتری در بررسی آن ها وجود دارد:

1. رعایت کامل ضوابط و مقررات زندان و داشتن رفتار حسنه: این اولین و مهم ترین شرط است. زندانی باید در طول مدت حبس، فردی قانون مدار باشد، با مقامات زندان همکاری کند و از هرگونه تخلف انضباطی پرهیز نماید. داشتن پرونده انضباطی مثبت، امتیاز بزرگی محسوب می شود.
2. مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم: حضور در کلاس های آموزشی، حرفه آموزی، فعالیت های فرهنگی و ورزشی و کسب امتیاز از طریق این برنامه ها، نشان دهنده میل زندانی به اصلاح و بازسازی است.
3. سپردن تأمین مناسب (وثیقه ملکی، فیش حقوقی، کفالت): برای تضمین بازگشت زندانی در پایان مرخصی، باید تأمین مناسبی ارائه شود. نوع و میزان تأمین توسط مقام قضایی تعیین می گردد. این تأمین می تواند شامل موارد زیر باشد:
   • وثیقه ملکی: سند ملک با ارزش کافی که به تشخیص کارشناس دادگستری تعیین می شود.
   • فیش حقوقی: فیش حقوقی کارمندان دولت یا ضامن معتبر با حقوق ثابت.
   • کفالت: معرفی یک کفیل معتبر که توانایی پرداخت مبلغ کفالت را در صورت عدم بازگشت زندانی داشته باشد.

   توضیح انواع تأمین و نحوه تعیین آن برای خانواده ها حیاتی است تا بتوانند به درستی آن را فراهم کنند.

4. گذراندن حداقل یک سوم تا نصف محکومیت حبس: معمولاً برای درخواست مرخصی عادی، زندانی باید حداقل یک سوم محکومیت خود را سپری کرده باشد. در برخی موارد و برای جرایم خاص، این میزان می تواند به نصف افزایش یابد.
5. نداشتن شاکی خصوصی یا جلب رضایت وی: اگر جرم ارتکابی دارای شاکی خصوصی باشد (مانند سرقت در کنار مواد مخدر)، رضایت شاکی برای اعطای مرخصی ضروری است یا باید اقدامات لازم برای جلب رضایت او صورت گرفته باشد.

ب) شرایط خاص و اضطراری برای مرخصی (تا ۵ روز):

ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری، در برخی موارد اضطراری، امکان اعطای مرخصی تا حداکثر پنج روز را پیش بینی کرده است که با تشخیص دادستان می تواند به زندانیان واجد شرایط اعطا شود. این موارد عبارتند از:

• بیماری حاد بستگان نسبی و سببی درجه یک (پدر، مادر، فرزند، همسر) یا خود زندانی: در صورتی که فرد زندانی یا یکی از بستگان درجه یک او به بیماری حادی مبتلا شود که نیاز به مراقبت یا حضور زندانی در کنار بیمار باشد، با تأیید پزشک معتمد زندان و پزشک خارج از زندان، امکان مرخصی فراهم می شود.
• فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک یا همسر زندانی: این یکی از رایج ترین دلایل اعطای مرخصی اضطراری است که به زندانی فرصت می دهد در مراسم تدفین و سوگواری نزدیکانش شرکت کند.
• ازدواج فرزندان: حضور پدر یا مادر در مراسم ازدواج فرزندان، از جمله موارد انسانی است که برای آن مرخصی اعطا می شود.
• سایر دلایل مهم و انسانی به تشخیص دادستان: گاهی اوقات، شرایط دیگری پیش می آید که دادستان با بررسی پرونده و تشخیص اهمیت موضوع، می تواند با مرخصی تا ۵ روز موافقت کند. این بند، اختیارات گسترده ای به دادستان می دهد.

ج) جرایم مواد مخدر سبک تر (مقادیر کم):

در جرایم مواد مخدر، تفاوت بین جرم خرد (مقادیر کم) و جرم کلان (مقادیر بالا) بسیار اهمیت دارد و بر شانس مرخصی تأثیر مستقیم می گذارد. زندانیانی که به دلیل حمل یا نگهداری مقادیر محدودی از مواد مخدر محکوم شده اند، شانس بیشتری برای دریافت مرخصی دارند:

• مقادیر کمتر از حد نصاب: اگر جرم ارتکابی مربوط به مقادیر کمتری از مواد مخدر باشد (مثلاً کمتر از ۵ کیلوگرم تریاک یا کمتر از ۳۰ گرم شیشه/هروئین) و مجازات حبس نیز طولانی نباشد، شانس مرخصی افزایش می یابد.
• نداشتن سابقه محکومیت قبلی سنگین: اگر زندانی سابقه کیفری درخشان داشته باشد و این اولین باری باشد که به جرم مواد مخدر (آن هم با مقادیر کم) محکوم شده است، مقامات قضایی با نگاه مثبت تری به درخواست مرخصی او نگاه می کنند.

توضیحات فوق نشان می دهد که راه مرخصی زندانی مواد مخدر هموار نیست، اما با آگاهی و رعایت دقیق قوانین، در برخی موارد امکان پذیر است. در ادامه به فرآیند درخواست و نقش مراجع تصمیم گیرنده خواهیم پرداخت.

فرآیند درخواست، مراجع تصمیم گیر و نکات اجرایی

پس از آشنایی با شرایط لازم، نوبت به درک مراحل عملی درخواست و پیگیری مرخصی می رسد. این بخش به خانواده ها کمک می کند تا بدانند از کجا شروع کنند، با چه کسانی باید صحبت کنند و چگونه درخواست خود را به درستی پیگیری نمایند.

مراحل ثبت و پیگیری درخواست مرخصی:

تصور کنید که تمامی شرایط اولیه را برای مرخصی زندانی مواد مخدر فراهم کرده اید. حال باید این درخواست را به جریان بیندازید. این فرآیند معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. از کجا شروع کنیم؟ (واحد مددکاری زندان، وکیل، خانواده)
   • واحد مددکاری زندان: بهترین نقطه شروع، مراجعه به واحد مددکاری زندان است. مددکاران زندان با قوانین و رویه ها آشنا هستند و می توانند راهنمایی های اولیه را ارائه دهند. فرم های لازم را از این واحد دریافت و تکمیل کنید.
   • وکیل: استخدام یک وکیل متخصص در امور کیفری و به ویژه جرایم مواد مخدر، می تواند سرعت و دقت کار را به طرز چشمگیری افزایش دهد. وکیل با نگارش لایحه های حقوقی قوی و پیگیری مستمر، از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری می کند.
   • خانواده: اعضای خانواده نیز می توانند با مراجعه به زندان و کسب اطلاعات، فرآیند را آغاز کنند، اما حضور وکیل می تواند این مسیر را تسهیل کند.
2. مسیر اداری درخواست (رئیس زندان، قاضی ناظر زندان، دادستان):
   • رئیس زندان: درخواست تکمیل شده ابتدا به رئیس زندان ارائه می شود. رئیس زندان با بررسی سوابق انضباطی و رفتار زندانی، نظر اولیه خود را اعلام می کند.
   • قاضی ناظر زندان: پس از تأیید رئیس زندان، درخواست به قاضی ناظر زندان ارجاع داده می شود. قاضی ناظر نیز با توجه به قوانین و شرایط زندانی، نظر خود را اعلام می دارد.
   • دادستان: نهایتاً، درخواست به دادستان (دادستان عمومی و انقلاب حوزه قضایی) ارسال می شود. نظر دادستان در اعطای مرخصی به زندانیان مواد مخدر، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
3. نقش وکیل در تسریع و صحیح انجام فرآیند: یک وکیل متخصص می تواند با آگاهی از رویه های دادسراها و زندان ها، لایحه دفاعی قوی تنظیم کند، مستندات لازم را به درستی جمع آوری و ارائه دهد و با پیگیری های مکرر و قانونی، سرعت انجام کار را افزایش دهد. او می تواند در جلسات و مراجع مختلف حضور یابد و از حقوق موکل خود دفاع کند.
4. نحوه پیگیری درخواست مرخصی از طریق سامانه ثنا: در حال حاضر، بسیاری از فرآیندهای قضایی از طریق سامانه ثنا قابل پیگیری است. وکلای دادگستری می توانند از طریق این سامانه، وضعیت درخواست مرخصی را به صورت آنلاین پیگیری کنند و از هرگونه پیشرفت یا مانع احتمالی مطلع شوند. البته این قابلیت در همه حوزه ها به یک میزان فعال نیست و گاهی نیاز به پیگیری حضوری نیز وجود دارد.

نقش کلیدی دادستان در اعطای مرخصی به زندانیان مواد مخدر:

در میان تمامی مراجع تصمیم گیرنده، دادستان نقش محوری و بی بدیلی در اعطای مرخصی زندانی مواد مخدر دارد. اختیارات دادستان گسترده است و نظر نهایی وی می تواند سرنوشت درخواست مرخصی را تعیین کند.

• اختیارات دادستان و اهمیت نظر نهایی وی: دادستان به عنوان نماینده مدعی العموم و حافظ حقوق عمومی، مسئولیت دارد تا اطمینان حاصل کند که اعطای مرخصی با امنیت جامعه و اجرای عدالت در تضاد نیست. به همین دلیل، او با دقت پرونده زندانی (به ویژه در جرایم مواد مخدر) را بررسی می کند و در نهایت با مرخصی موافقت یا مخالفت می کند.
• مخالفت دادستان: راهکارهای پیگیری و اعتراض (در صورت امکان): اگر دادستان با مرخصی مخالفت کند، این مخالفت الزام آور است و زندانی نمی تواند به مرخصی برود. در چنین مواردی، معمولاً امکان اعتراض مستقیم به تصمیم دادستان وجود ندارد. تنها راهکار این است که دلایل مخالفت را جویا شد و با رفع موانع (مثلاً ارائه تأمین قوی تر، بهبود رفتار زندانی، یا ارائه مدارک جدید)، مجدداً درخواست را مطرح کرد. نقش وکیل در این مرحله برای شناسایی و رفع موانع بسیار حائز اهمیت است.

تأمین مناسب (وثیقه/کفالت): ضرورت و چالش ها:

سپردن تأمین (وثیقه یا کفالت) یکی از الزامات اساسی برای دریافت مرخصی است. این تأمین، تضمینی است برای بازگشت زندانی در موعد مقرر و جلوگیری از فرار او.

• انواع وثیقه و کفالت (سند ملکی، فیش حقوقی، تعیین وجه نقد):
  • سند ملکی: رایج ترین نوع وثیقه است که ارزش آن توسط کارشناس دادگستری تعیین می شود.
  • فیش حقوقی: فیش حقوقی کارمندان رسمی دولت یا بازنشستگان می تواند به عنوان کفالت ارائه شود.
  • وجه نقد: در برخی موارد، دادگاه مبلغی را به عنوان وثیقه نقدی تعیین می کند که باید به حساب دادگستری واریز شود.
• سوال متداول: اگر سند یا فیش حقوقی برای وثیقه نداشته باشیم، راهی برای مرخصی هست؟ (مرخصی تحت مراقبت ماموران)

  در صورتی که خانواده زندانی توانایی فراهم کردن وثیقه ملکی یا کفالت معتبر را نداشته باشند، در موارد بسیار نادر و برای جرایم سبک تر و با تشخیص قاضی، ممکن است مرخصی تحت مراقبت مأموران اعطا شود. در این حالت، زندانی برای مدت بسیار محدود (مثلاً یک روز کاری) و تحت نظارت مستقیم مأموران زندان برای انجام امور ضروری از زندان خارج می شود و تمامی هزینه ها بر عهده خانواده زندانی است. این نوع مرخصی بسیار محدود و استثنائی است و به ندرت برای جرایم مواد مخدر اعطا می شود.

• بازگشت وثیقه بعد از اتمام مرخصی: پس از پایان یافتن مدت مرخصی و بازگشت به موقع زندانی به زندان، وثیقه یا کفالت آزاد می شود و خانواده می تواند آن را پس بگیرد. عدم بازگشت به موقع، منجر به ضبط وثیقه یا جریمه کفیل خواهد شد.

انواع خاص مرخصی و ملاحظات حقوقی

علاوه بر مرخصی عادی، انواع خاصی از مرخصی وجود دارد که شرایط و مقررات متفاوتی دارند و می توانند برای مرخصی زندانی مواد مخدر در برخی موارد کاربرد داشته باشند.

مرخصی درمانی برای زندانیان مواد مخدر:

مرخصی درمانی یکی از مهم ترین انواع مرخصی برای زندانیان مواد مخدر است، به ویژه با توجه به شیوع بیماری های مرتبط با اعتیاد و شرایط بهداشتی خاص.

• اهمیت ویژه این نوع مرخصی: بسیاری از افراد درگیر با مواد مخدر، ممکن است به بیماری های مزمن، عفونی (مانند HIV، هپاتیت) یا مشکلات روانی ناشی از اعتیاد مبتلا باشند که درمان آن ها در محیط زندان به طور کامل امکان پذیر نیست. مرخصی درمانی به آن ها فرصت می دهد تا در مراکز درمانی خارج از زندان به مداوا بپردازند.
• شرایط و مدارک پزشکی مورد نیاز: برای اعطای مرخصی درمانی، وجود مدارک پزشکی مستدل و تأیید شده ضروری است. این مدارک باید شامل موارد زیر باشد:
  • تأییدیه پزشک معتمد زندان مبنی بر عدم امکان درمان کامل در زندان و ضرورت اعزام به خارج از زندان.
  • مدارک پزشکی از پزشک متخصص یا بیمارستان خارج از زندان که وضعیت حاد بیماری را تأیید کند.
  • تأیید شورای پزشکی (در صورت لزوم).
• نقش شورای پزشکی و تأیید مراجع قضایی: در موارد پیچیده یا بیماری های جدی، پرونده پزشکی زندانی به شورای پزشکی ارجاع می شود. تأیید این شورا و در نهایت موافقت دادستان و قاضی ناظر زندان، برای اعطای مرخصی درمانی الزامی است. این نوع مرخصی نیز معمولاً با تدابیر امنیتی و نظارت های خاص همراه است.

مرخصی های مناسبتی و اعیاد (بخشنامه های سالیانه):

در مناسبت های خاص ملی و مذهبی، رئیس قوه قضائیه بخشنامه هایی برای اعطای مرخصی به زندانیان واجد شرایط صادر می کند. این بخشنامه ها می توانند نور امیدی برای خانواده ها باشند.

• مرخصی های ویژه عید نوروز، عید قربان، دهه فجر و…: در ایامی مانند عید نوروز، عید سعید قربان، عید فطر، دهه فجر و سایر مناسبت ها، بخشنامه هایی صادر می شود که به بسیاری از زندانیان امکان می دهد برای مدت محدودی به آغوش خانواده بازگردند.
• نقش بخشنامه های رئیس قوه قضائیه (مثلاً بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۴): هر ساله، جزئیات و شرایط این مرخصی ها در بخشنامه های جداگانه اعلام می شود. خانواده ها باید به دقت مفاد این بخشنامه ها را پیگیری کنند.
• محدودیت ها: آیا این مرخصی ها شامل همه زندانیان مواد مخدر می شود؟ خیر. متأسفانه، همان طور که قبلاً اشاره شد، محکومان جرایم مواد مخدر، به ویژه آن هایی که به مجازات های سنگین (مانند حبس ابد یا مقادیر بالای مواد) محکوم شده اند، غالباً از شمول این بخشنامه ها مستثنی می شوند. این بخشنامه ها عمدتاً شامل حال محکومان جرایم سبک تر یا آن هایی می شود که بخش زیادی از حبس خود را گذرانده اند و سابقه رفتار حسنه دارند.

تمدید مرخصی و شرایط آن:

مرخصی ها معمولاً مدت زمان مشخصی دارند، اما در برخی شرایط امکان تمدید آن ها وجود دارد.

• امکان درخواست تمدید و دلایل موجه: اگر در طول مدت مرخصی، اتفاقی اضطراری رخ دهد (مانند بیماری ناگهانی زندانی یا یکی از بستگان، یا نیاز به تکمیل فرآیند درمانی)، زندانی یا خانواده اش می توانند درخواست تمدید مرخصی را ارائه دهند. دلایل باید موجه و با مدارک مستدل همراه باشد.
• مرجع تصمیم گیرنده برای تمدید: درخواست تمدید مرخصی نیز باید به همان مراجعی که مرخصی اولیه را صادر کرده اند (قاضی ناظر زندان و دادستان) ارائه شود و موافقت آن ها برای تمدید ضروری است.

تعهدات، محدودیت ها و عواقب عدم رعایت ضوابط مرخصی

مرخصی یک امتیاز است، نه یک حق مطلق. بنابراین، با اعطای آن، تعهداتی بر عهده زندانی و خانواده اش قرار می گیرد که عدم رعایت آن ها می تواند عواقب جدی و ناخوشایندی در پی داشته باشد.

تعهدات زندانی در دوران مرخصی:

زندانی در طول مدت مرخصی باید به طور دقیق به تعهداتی پایبند باشد تا این امتیاز ارزشمند پابرجا بماند:

• لزوم رعایت دقیق محدوده زمانی و مکانی: زندانی باید در پایان مهلت مرخصی به موقع به زندان بازگردد و در طول مرخصی نیز در محدوده مکانی مشخص شده (معمولاً شهر یا استان محل اقامت خانواده) بماند و از آن خارج نشود.
• عدم ارتکاب هرگونه جرم یا تخلف: این بدیهی ترین و مهم ترین تعهد است. زندانی در دوران مرخصی باید کاملاً پاک و بی حاشیه باشد و از هرگونه ارتکاب جرم جدید یا تخلف اجتماعی بپرهیزد.
• حضور ضامن یا کفیل و نظارت او: ضامن یا کفیلی که تأمین را سپرده است، مسئولیت نظارت بر زندانی و تضمین بازگشت او را بر عهده دارد.

عواقب عدم بازگشت به موقع یا تخلف در مرخصی:

عدم رعایت هر یک از تعهدات فوق، عواقب بسیار سنگینی برای زندانی و ضامن او خواهد داشت:

• لغو مرخصی های آتی، اعمال مجازات فرار از زندان: در صورت عدم بازگشت به موقع یا ارتکاب جرم جدید در مرخصی، نه تنها زندانی برای همیشه از امکان استفاده از مرخصی محروم می شود، بلکه ممکن است با اتهام و مجازات فرار از زندان مواجه شود که مجازات آن به محکومیت قبلی او اضافه خواهد شد.
• ضبط وثیقه یا اعمال مسئولیت قانونی بر کفیل/ضامن: یکی از جدی ترین عواقب برای خانواده، ضبط وثیقه سپرده شده است. اگر سند ملکی یا وجه نقد به عنوان وثیقه سپرده شده باشد، دادگستری آن را ضبط خواهد کرد. در مورد کفالت نیز، کفیل مجبور به پرداخت مبلغ کفالت می شود.
• تأثیر منفی بر سوابق و امتیازات زندانی برای آزادی مشروط یا عفو: تخلف در مرخصی، تمامی امتیازات و رفتار حسنه زندانی را از بین می برد و او را از شمول هرگونه آزادی مشروط یا عفو آتی محروم می کند. این موضوع می تواند مسیر بازگشت او به جامعه را بسیار طولانی تر و دشوارتر کند.

نکات کلیدی برای افزایش احتمال موافقت با درخواست مرخصی (راهکارهای عملی و حقوقی)

با در نظر گرفتن تمامی پیچیدگی ها، خانواده ها و خود زندانیان می توانند با رعایت برخی نکات، شانس موافقت با درخواست مرخصی زندانی مواد مخدر را افزایش دهند. این راهکارها بیشتر بر اساس تجربه و رویه های موجود است.

• رفتار منظم، شرکت در کلاس های اصلاحی و کسب امتیازات مثبت در زندان: داشتن پرونده انضباطی درخشان، حضور فعال در تمامی برنامه های آموزشی، تربیتی و حرفه آموزی زندان و کسب گواهی ها و تقدیرنامه های لازم، برگ برنده بزرگی برای زندانی است. این ها نشان می دهند که زندانی در حال اصلاح و بازپروری است.
• پرداخت جریمه های نقدی: در بسیاری از جرایم مواد مخدر، علاوه بر حبس، جزای نقدی نیز تعیین می شود. پرداخت به موقع و کامل این جرایم نقدی، می تواند دید مثبت تری در مراجع قضایی ایجاد کند.
• همکاری با مقامات زندان و رعایت قوانین داخلی: تعامل محترمانه و سازنده با کارکنان زندان و رعایت دقیق تمامی قوانین و مقررات داخلی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
• پیگیری مستمر و قانونی از طریق وکیل متخصص جرایم مواد مخدر: حضور یک وکیل باتجربه که به تمام پیچیدگی های قانون مواد مخدر و رویه های قضایی آشناست، می تواند مسیر را بسیار هموارتر کند. وکیل می تواند لایحه دفاعی مناسب تنظیم کند، مستندات لازم را به درستی ارائه دهد و پیگیری های قانونی را انجام دهد. مشاوره حقوقی تخصصی در این زمینه نه تنها شانس موفقیت را افزایش می دهد، بلکه از بروز اشتباهات پرهزینه نیز جلوگیری می کند.
• ارائه مستندات کامل، دقیق و شفاف: هرگونه درخواستی، باید با مدارک و مستندات کامل همراه باشد. این مدارک می تواند شامل گواهی فوت، دعوت نامه های رسمی (مانند ازدواج فرزند)، مدارک پزشکی معتبر (برای مرخصی درمانی) و هر مدرک دیگری باشد که دلیل موجه بودن درخواست را تأیید می کند. صداقت و واقع گرایی در ارائه دلایل، کلید اعتماد مراجع قضایی است.
• صداقت و واقع گرایی در ارائه دلایل درخواست: از اغراق یا ارائه اطلاعات نادرست پرهیز کنید. مراجع قضایی با دقت فراوان اطلاعات را بررسی می کنند و هرگونه عدم صداقت می تواند به ضرر زندانی تمام شود.

سوال متداول: آیا تسلیم به رأی (پذیرش حکم دادگاه بدوی) در اخذ مرخصی تاثیر دارد؟

«تسلیم به رأی» به معنای پذیرش حکم دادگاه بدوی و عدم اعتراض به آن است که منجر به قطعی شدن سریع تر حکم و اعمال تخفیف در مجازات (معمولاً یک چهارم حبس) می شود. این اقدام می تواند تأثیرات مثبتی در روند دریافت مرخصی داشته باشد:

• کاهش مدت حبس: با کاهش مدت حبس، زندانی زودتر به شرایط گذراندن یک سوم یا نصف محکومیت می رسد که یکی از شروط اصلی مرخصی است.
• ایجاد نگاه مثبت در قاضی: تسلیم به رأی نشان دهنده ابراز ندامت و پذیرش مسئولیت توسط زندانی است که می تواند نگاه مثبت تری در قاضی ناظر و دادستان ایجاد کند و شانس موافقت با مرخصی را افزایش دهد.

بنابراین، تسلیم به رأی می تواند یک عامل مثبت و مؤثر در پرونده مرخصی زندانی مواد مخدر باشد.

نتیجه گیری

دنیای مرخصی زندانی مواد مخدر، همانند مسیر پر فراز و نشیبی که خانواده ها برای بازگشت عزیزانشان طی می کنند، مملو از پیچیدگی ها و چالش های قانونی است. درک این نکته که تمامی زندانیان مواد مخدر مشمول مرخصی نمی شوند و محدودیت های خاصی برای جرایم سنگین در نظر گرفته شده است، گام اول برای پیگیری موفق است. با این حال، با آگاهی دقیق از قوانین، رعایت تمامی ضوابط و مقررات زندان و داشتن رفتار حسنه، و مهم تر از همه، پیگیری مستمر و قانونی، می توان به این امتیاز امیدوار بود.

تأثیر نقش دادستان، ضرورت ارائه تأمین مناسب (وثیقه/کفالت) و اهمیت ویژه مرخصی های درمانی و مناسبتی، همگی از جمله نکاتی هستند که نباید از آن ها غافل شد. به یاد داشته باشید که هرگونه اشتباه یا بی دقتی در این مسیر، می تواند عواقب جبران ناپذیری در پی داشته باشد، از جمله از دست دادن فرصت مرخصی و حتی ضبط وثیقه. در نهایت، باید به این موضوع مهم اشاره کرد که استفاده از مشاوره حقوقی تخصصی با وکلای مجرب در حوزه جرایم مواد مخدر، نه تنها می تواند شانس موفقیت در دریافت مرخصی را به طرز چشمگیری افزایش دهد، بلکه از بروز اشتباهات حقوقی و سردرگمی در این مسیر پیچیده نیز جلوگیری خواهد کرد. این مسیر، نیازمند همراهی و راهنمایی متخصصانی است که چراغ راه خانواده ها در تاریکی ابهامات قانونی باشند.

سوالات متداول

برای محکومیت های ۱۰ سال حبس مواد مخدر، بعد از چه مدت می توان درخواست مرخصی داد؟

معمولاً برای درخواست مرخصی عادی، زندانی باید حداقل یک سوم محکومیت خود را سپری کرده باشد. بنابراین، برای محکومیت ۱۰ سال حبس، پس از گذشت حدود ۳ سال و ۴ ماه از مدت حبس و با رعایت سایر شرایط (رفتار حسنه، مشارکت در برنامه های اصلاحی و…) می توان درخواست مرخصی داد.

آیا مرخصی عید قربان به همه زندانیان مواد مخدر تعلق می گیرد؟

خیر. مرخصی های مناسبتی و اعیاد، از جمله مرخصی عید قربان، معمولاً شامل حال تمامی زندانیان مواد مخدر نمی شود. محکومان جرایم سنگین مواد مخدر (مانند مقادیر بالای مواد، حبس ابد) و آن هایی که سابقه تخلف در زندان دارند، غالباً از شمول این بخشنامه ها مستثنی می شوند.

در صورت نداشتن سند برای وثیقه، راهی برای مرخصی وجود دارد؟

در صورتی که سند ملکی یا فیش حقوقی معتبر برای وثیقه یا کفالت وجود نداشته باشد، در موارد بسیار خاص و نادر و برای جرایم سبک تر و با تشخیص قاضی، ممکن است مرخصی تحت مراقبت مأموران اعطا شود. در این حالت، زندانی برای مدت بسیار محدود و تحت نظارت مستقیم مأموران از زندان خارج می شود.

اگر دادستان با مرخصی مخالفت کند، چه کاری می توان انجام داد؟

مخالفت دادستان با مرخصی زندانی، اغلب به معنای عدم امکان دریافت مرخصی است. در این شرایط، باید دلیل مخالفت دادستان را جویا شد و در صورت امکان با رفع موانع (مانند بهبود رفتار زندانی، ارائه تأمین قوی تر یا مدارک جدید)، مجدداً و پس از گذشت زمان مناسب، درخواست را مطرح کرد. مشاوره با وکیل متخصص در این زمینه ضروری است.

آیا برای جرم حمل ۵ گرم شیشه می توان مرخصی گرفت؟

بله، در صورتی که حمل ۵ گرم شیشه به تنهایی و بدون سوابق کیفری سنگین قبلی باشد و زندانی رفتار حسنه داشته باشد و بخشی از محکومیت خود را سپری کرده باشد، امکان دریافت مرخصی وجود دارد. این مقدار، در مقایسه با ۳۰ گرم شیشه که حد نصاب مجازات های سنگین تر است، جرم سبک تری محسوب می شود.

چه مدارکی برای مرخصی درمانی لازم است؟

برای مرخصی درمانی، مدارک پزشکی مستدل و معتبر ضروری است. این مدارک شامل تأییدیه پزشک معتمد زندان مبنی بر عدم امکان درمان در زندان، گزارشات پزشکی از پزشکان متخصص و بیمارستان های خارج از زندان که وضعیت حاد بیماری را تأیید کند، و در صورت لزوم، تأیید شورای پزشکی می باشد.